ХАЛЬМГ БААТРЛИГ ДУУЛВР

Баатр Бадмин У лан келн бәәлә:

— Тер бөкнән күцә,

Тегәд бәәр болый! — гиҗ гәвгсн билә.

Ода намаг нарн һарх үзг эзлҗ,

Дуута Җаңһр нер ик хол соңсулгснд

Нан тал хойр ик элч тәвн гиҗ бәәнә

Тедн ирсн хөөн манд хальддг күн уга,

Наар һартлнь баатр Бадмин Уланиг

Әмдәр кел бәрҗ ирхлә, мана болх билә.

Хәрнь, хәәрлдг шарин зурһан миңһн

Арвн хойр бодңгуд минь,

Яһдг юмб? — гив.

Тиигхлә барун бийднь суугсн

Байн Күңкән Алтн Цееҗ келв:

— Шораһас нигт эс билү,

Шорһлҗнас олн кишгтә нутг эс билү?

Далн хаана орнд нег

Ата-марһа авм

Арһта көвүн һарсн болвза?

Җаңһрин магтал төвҗ, дуудлһ кейә! — гив.

- Тер үнн,— гиһәд, Күүкн Цаһан нойиг,—

Миңъяна алтн Шарһар йовҗ зарл! — гив.

Күүкн Цаһан нойн:

- Эзн нойн Җаңһрин тер шаҗн хойрнь

Һар деерәснь бун гиҗ бәәнә.

Эн Бумбин орнд

Арһта көвүн һарсн болхла,

Нег темдгән өгтн! — гиҗ дуудн зарлв.

Нег долан хонгтан зарлад,

Хойр долан хонгтан зарлад,

Һурвн долан хонгин эцүст гүүлгәд йовб.

Долан долан

Дөчн йисн хонгтан зарлв чигн,

Нег юмн зәңг эс өгв.

Һууд бәәсн һучад чигә герин ар бийәр һарад,

Хөрн кевүн шаһацҗ бәәснә өөгүр

Җаңһрин магталыг тальвад ирв.

Хоңһр үстә шар-улан кевүн

Хормата өрцгән хойр сахтаһан хаяд:

—Ах нойн баав,

Одак үгән дәкн соңсхтн,— гив.

Ардан гилс гиҗ хәләһәд,

Талтң-тултң сайгар

Үкс гил чигн уга,

Зогсл чигн уга,

Ардан йовсн кевүнә үг соңсгдмар йовб.

Хойр долан хонгт дахҗ гүүһәд:

— Алдр нойн ах, нама авч одыт! — гив.

Күүкн Цаһан нойн ухандан туңһаһад,

«Богд Җаңһрин залу дүүвр цагтан даргдск

Аһу күчтә әмтиг бәрх гиҗ,

Үңгиг яһҗ авч одхув?

Уга гиһәд хәрхлә, бас хату,

Бәәнә гиһәд авад одхнь,

Баһ-бичкн болна»,— гиҗ санад,

Дәкн һурвн долан хонгт

Ардан дахулад оркв.

Шар-улан кевүн келн бәәнә:

—Алтн Шарһин сәәр хармнҗадмн болхла

Алдр нойн Җаңһрин хашр мөңгн үүднд

Нанла харһхч! — гив.

Тер үг соңсад,

Барун һариннь баһлцгас авад,

Шарһнн сәәр деер һарһад,

Элвг сәәхн хурдарнь гүүлгәд,

Өндр шар-цоохр бәәшңгин

Хашр мөңгн үүднд ирәд буув,

Һунн наста көвү авч орхдан

Эңгин олн сәәдүдәс эмәһәд,

Хойр хонгт орл уга уха туңһаһад бәәв.

Көвүн келв:

—Бийән таниг авч иргсн болһад бәәләв,

Би таниг авч иргсн болад

Орхла, ямаран юмб? — гиһәд,

Бумбин улан бүсәснь

Күүкн Цаһан нойиг шүүрч авад, өмнән бәрәд,

Алтн Торлг бәәшң дунд

Авад орад ирв.

Зүн талас Арслңгин Арг Улан Хоңһр босад:

—Хәәмнь, Хошун минь!— гин,

Барун һараснь татад, авад һарн гисн бийднь,

Көвүн тавган хуулл уга зогсад бәәв.

Хоңһр хәрү хәләһәд ууляд:

—Толһалгсн үүл биший!

Эзн Җаңһрин

Хар Җилһн көвүг дахулҗ йов!

Бәәхичн медҗ зарлулгсн

Күңкән Алтн Цееҗин Аля Шоңхриг

Дахулҗ йов!— гиҗ келәд, уульн һарв.

Эзн богд Җаңһрнь

Һунн наста көвүг

Наар гиҗ өөрән авад,

Барун өвдг деерән тәвәд,

Барун халхинь үмсәд,

Зүн өвдг деерән тәвәд,

Зүн халхинь үмсәд:

—Эн һурвн кевүг мордулхинь бедртн! — гив.

Шарин зурһан миңһн

Арвн хойр күлгәс ирҗ щинҗлснд,

Алдр богд Җаңһрин

Арнзл Зеерд йовх болҗ һарв;

Дарунь олн һазрин бетк үмксн,

Олн һолын ус уугсн,

Дөрвн көлдән шар уста,

Алтн Цееҗин күлг -—

Дүүвр Агсг Улан йовх болҗ һарв;

Дарунь дәәнә көлд дасгсн,

Сананас делм хурдн,

Салькнас алд хурдн

Миңъяна Алтн Шарһ йовх болҗ һарв.

Эн һурвн күлгиг

Хашр мөңгн үүднд авч ирәд,

Болдын сәәһәд боһчад,

Төмрин сәәһәр тушад,

Шуһл мөңгн цулвраснь

Тәвн сәәни көвүдәр бәрүлҗ тохв.

Дел мөңгн делтр тальвад,

Дегц зурһан давхр тохм тәвәд,

Дөш хар эмәл тальвад,

Ке шар-цоохр олнцгин захар,

Келкә найн нәәмн һорькиг

Хорн шүүһәр әмклдүлҗ татад,

Зуран экн тал бәәдг

Зун нәәмн хоңх зүүһәд,

Күзүн талнь бәәдг.

Күрл мөңгн хоңх зүүһәд ирв.

Хурдн бийән

Ялмн сәәхн ха талан һарһад,

Сән бийән

Сәәр талан хураһад,

Хурц бийән

Хойр нүдн талан харад,

Зурһан тө чикән хәәчлҗ,

Бумбин найн нәәмн алд сүүлән

Сәәр деерән сегләд,

Өрмин иш сояһарн

Күрл мөңгн уудыг делилһәд,

Саңнаһарн сар, нарнла наадад,

Саһг дөрвн туруһарн

Тер Бумбин орнд зөвлм болад,

Шуһл мөңгн цулврас бәргсн

Тәвн сәәни көвүдиг

Иигән-тиигән сөң татад,

Дөчн йисн сара һазрт гүүхән санад,

Арнзл һурвн күлг

Күзү-күзүһән зуулдн наадад бәәв.

Дәәни олн хувцинь өмскәд,

Зер-зевинь агсад,

Һунн царин арсар һоллгсн,

Дөнн царин арсар девллгсн,

Махн болдар альхлгсн,

Төмр болдар товчлгсн,

Залу зандар ишлгсн,

Зала торһн салдрһта

Әәрстин хар елдңгиг

Барун һартнь бәрүлҗ,

Һунн наста Хошун ахта

Һурвн бичкн баатриг

Нааран-цааран йовулн,

Шарин зурһан миңһн

Арвн хойр бийәрн шинҗлгся бәәдг.

— Хәр һазрт хату үүлин йовдлд

Чидм кевүд гиҗ шинжләд,

Алдр Җаңһртаһан арвн хойр бийәрн

Аршан нульмсан асхлдҗ,

Бадмин сәәхн йөрәлән тәвлдҗ мордулв.

Дүүвр сәәхн күлгүд деер

Дегц һурвулн мордад,

Шар-цоохр бәәшңгән зөв эргәд,

Шаҗн ламдан зальврад,

Нарн суух барун өнцг тал

Эн һурвн күлгин элвг сәәхн хурдарнь

Долан долан дөчн йисн хонгт гүүлгәд одв.

Болзатын Бор толһа деер һарч ирәд,

Һурвн күлгән сөөһәд буув.

Байн Күңкән Алтн Цееҗнь

Күнд Һарта Саврин

Күүкн Күрң Ьалзнар күрәд ирв.

Хар торһн лавшган делсүлҗ ирәд:

— Хәәмнр, күүкд минь,

Һар-көлинтн үзүр мөөрсн эс билү?

Хәр һазрт йовхларн, медх авһин үг соңстн:

Өргндән өтлтлән давш уга,

Утарн унтлан давш уга,

Балр хар шавр харһх.

Тер цагт Улман Агсг Уланан

Түрүнд тәвтн, эврән медҗ һарх.

Түүнәс әмд-менд һаргсн хөөн

Һурвн сара һазрт гүүлгәд оркхла,

Һурвн һалвр зандн уласн үзгдх:

Тавн зун берәд күүкд хойр

Йирн йисн күчн төгсгсн бумбтаһан,

Идән-ундан авад, тосн дуулн ирх.

Арнзл Зеердин алтн җолаг сул хайтн,

Эврән медҗ һарх.

Түүнәс цааран һарад,

Эгц һурвн сара һазрт гүүлгсн цагт

Элдв ик сәәхн арагнь күүкн

Йирн йисн күчн төгсгсн идәһән авад,

- Бичкн һурвн дүүнр, өлсгсн гесән цадхҗ,

Ундасгсн ундан хәрүлтн,— гиҗ дуудн ирх.

Тер цагт Алтн Шарһан түрүлүлтн,

Эврән бийнь медҗ һарх,— гиһәд,

Бадмин сәәхн йорәлән тальвад хәрв.

Һурвн һунн наста баатрмуд

Күлгүд деерән һарад,

Нарн суух барун өнцг темцәд һарв.

Өмн хойр көлән

Өдрә һазр тальвад,

Хөөт хойр көлән

Хонга һазр тальвад,

Эгц һурвн сара һазрт гүүлгәд,

Хәврһәснь хәләгсн күүнд

Өлңгәс босгсн

Өл-маңхн цаһан туула мет

Өлң деегүр өрвкәд,

Эгц һурвн сара һазрт гүүлгв.

Өргәрн һазр дөңнәд,

Өвцүһәрн өргән дөңнәд,

Өдриг өдр гил уга,

Сөөг сө гил уга гүүлгәд,

Балр хар шаврар орад ирв.

«Олн һолын ус уугсн,

Олн һазрин бетк хазгсн

Агсг Уланан түрүлүлтн гисн

Авһин келсн үг эс билү?»— гиһәд

Агсг Уланар йовб.

Арвн җилд гүүгсн -

Аралҗна мөр мөрдәд,

Хөрн җилд гүүгсн

Хорха, меклән мөр мөрдн гүүһәд,

Давц нәрхнәрнь һәрәдәд,

Дөрвн хар савран күргл уга һарв.

Ар хойр күлгнь чигн дахн һарв.

Авһ Цееҗин келгсн зәрлгәр

Әәмшгтә хортнас һарв бидн гиҗ

Аңһр-аңһр инәлдәд,

Элвг сәәхн хурдарнь гүүлгәд һарв.

Эгц һурвн сара һазрт гүүлгәд,

һурвн һалвр зандн уласар күрәд ирв;

Тавн зун берәд күүкд хойр

Йирн йисн күчн тогтгсн

Идән-ундан авад,

Мана бичкн дүүир ундасҗ йовх гиһәд

Дуудн һарад ирв.

Арнзл Зеердиг түрүнд тәвәд оркв.

Үкс гиҗ йовад, зурһан тө чикән хәәчләд.

Өрмин иш сояһарн

Күрл мөцгн уудыг кемләд,

Киитн хар нүдәрн харад,

Дөрвн хар туруһарн цемшн ишкәд,

Ар көлин шавхаһас үргмш болад,

Бухн цегләд һарв.

Арднь йовгсн хойр күлг

Альк чигн аалинь алдл уга дахв.

Арднь тавн зун берәд күүкд хойр

Аман бәрәд күүндн сууна:

— Бум ирв чигн

Буцл уга бәргддг эс билү?

Түмн ирв чигн

Түдл ута бәргддг әс билү?

Эдү дүңгә арһта һурвн көвүн

Лав йовсн үүлән номин йосар күцәҗ,

Алтн җола эргүлҗ,

Ар Бумбин орндан,

Хәрнә билтәл,— гиһәд үлдв.

Дәкн эгц һурвн сара һазрт гүүлгв

Нарн-сар мет сәәхн күүкн тосн харһад:

— Бичкн дүүнр, түрд гитн, золһъя! — гив.

Һурв дуудтлнь, дун уга йовб.

Хоңһрин көвүн Хошун У лак баатр:

— Күүкн, эл болхнь — ээлән кел,

Дән болхнь — дәәһән кел! — гин,

Килһн шар болд үлдән суһ татад»

Алтн Шарһин җолаг сул тәвәд,

Ке шар-цоохр олнцгин захар

Дуута долан миңһ,

Дун уга нәәмн миңһ

Дарад одв.

Алтн Шарһнь

Доргшандан түмн нәәмн миңһ бухн цегләд,

Деегшәндән нәәмн миңһ бухн цегләд һарв.

Арднь шулм күүкн дуудн келн суув:

— Эдү чигә хурдн

Эвтә күлгүд үзәд уга биләв,

Иим сәәхн көвүд

Алдад уга биләв,

Одал өңгрәд одв билтәл! — гиһәд үлдв.

Авһ Цееҗин келгсн һурвн ик дәәснәс

Һарв бидн гиҗ аңһр инәһәд,

Һурвн күлгин элвг сәәхн хурдар

Гүүлгн йовгсн цагт

Улман Агсг Улан

Хагсуһин Хар Шилд киисв.

Һурвулн бууһад:

—Ода хойр һазрин хоорнд

Яһснчн энв? — гиһәд

Күзүһинь теврн уульв.

Хайҗ һарч болш уга болад,

Күләхнь бас хату болад,

Элвг һурвн долан хонгт деернь уульв.

һал үдин аңхунд Агсг Улан келн бәәнә:

—Кезәнә, эрт цагт,

Җаңһрин арвн зурһата

Шавдлыг залх цагт,

Угтулын урлданд арнзл Зеердәс

Йисн берә һазр өмн һарв гиҗ,

Алдр Җацһр уурлад,

Дөрвн саврим балвчгсн билә.

Арнзл Зеерд алдулҗ авсн билә.

Алдр Җаңһрин үгд әс орув чигн,

Арнзл Зеердин дурнд босх чигн,— гиһәд босад ирв.

Һурвн көвүн

Һурвн күлгин хурдар гүүлгәд һарв.

Өмәрән хәләҗ урһсн

Өл Маңхн уулын ора харһв.

Күүкн өл шоңхр шовун

Хойр хар дахан далва деерән тәвәд,

Нарн һарх тал харад суугсн цаглань

Тедн ирҗ мендлв.

—Баатр Бадмин Улана нутгт

һурвн җилин дунд

Һууҗмулм үкәд бәәв.

Ода алдр нойн Җаңһрин нутг

Үкл ута мөңк гисәр

Җаңһрин нутг темцҗ йовнав,— гив.

— Маниг эн баатр Улана нутгар орв гиҗ,

Ар Бумбин орнд келтн,— гиһәд

һурвн көвүн гүүлгәд һарв.

Нарн һархин барун ар өнцгт

Бәрүлгсн шил һәрд бәәшң

Асгсн һалын заль мет болҗ үзгдв.

Ухан-юуһан туңһаһад,

Хоңһрин көвүн Хошун Улан баатр:

—Эн маңһсиг ямр кевәр бәрйә? — гиҗ селвг сурв.

Җаңһрин көвүн баатр Хар Җилһн келв:

—Эн бәәшңгиг арцан алтн цалмар хольвлгсн цагт

Баатр Бадмин Уланыг авад зултн,— гив.

Күңкән Алтн Цееҗин Аля Шоңхр:

- Алдр Җаңһрин залу чиирг цагт даргдгсн күүт

Арһ мек хойрар авч үзйә,— гив.

Хоңһрин Хошун Улан баатр келн бәәнә:

- Эзн Җаңһрин көвүн,

Эндү яһад келвт?

Танаһар болш уга,

Аля Шоңхр, тана үг тааста болна,— гив,

За мод түләд,

Зандн гидг цәәһән чанад,

Түмн өрк дольгта

Түүкә улан чачран татад,

Сур мет сунад,

Суха мет улаһад,

Долан долан

Дөчн йисн хонгтан унтв.

Серәд, цәәһән ууһад,

Һурвн күлгән хуухта дааһд кеһәд,

Бийснь тарха хоҗһрмуд болад,

Нутгин захар орад,

Даб-даб гиһә йовҗ,

Шил хар бәәшңд

Шидрдәд ирв.

Нуурин көвәд һурвн дааһан тәвәд,

Асхнь үдин чигт

Хоңһрин көвүн Хошун Улан баатр:

— Би түрүлҗ замин талаһур одсув,— гиҗ

Бөгн-тошн гүүһәд һарв.

Асхнь шүүс йисн бәәсн гүүнә ууцар

Бел кеһәд бәрн гиҗ бәәтл,

Негинь авад зулв.

Ардаснь бәртл, ик ясинь амарн һарһад,

Баһ ясинь хамрарн түргн һарһад бәргдв.

Хаана зергд күргәд ирв.

—Асхнь шүүсн болхин чигт

Әмд бирмд көвүн нег ууц авч зулад,

Ик ясинь амарн һарһад,

Баһ ясинь хамрарн һарһад идҗ оркв,— гив.

—Элдв үгтә юмнв?

Иим тарха нанд

Күн бәртл, ууц иддг арһ уга,

Ик хар баргт өгч оркад,

Арднь нама бәрҗ бәәнә,— гив,

Эңгин олн сәәдүдтән:

—Эн көвүнә зарһ кетн,— гив,

Эдү чигә көвүн ним соньн йовдл

Һарһв гиҗ гемнҗ болш уга болад,

Эврәннь заман гемшәв.

Му тарха көвүн олн сәәни деед бийд

Ик сәәхн ширә деер суугсн

Баатр Бадмин Уланд сөң күргв.

Эн көвүнә эв-арһд ханад,

Элдв сәәхн биизән өмскәд:

- Эркн сән сөңчм бол! — гив.

- Унтлан көгшргсн аав ээҗ хойран

Цахрин захд буулһсв,

Нег бортх әрк,

Нег көл мах өгтн,— гиһәд

Авад, нуурин көвәд бәәгсн

Хойр нөкдтән ирәд,

Әркән ууһад, махан идәд:

— Эн сөөһин бийднь

Би алтн Торлг бәәшңднь орсв.

һазак түмн нәәмн миңһн кааднь,

Хар Җилһн, та ортн.

Дотад нәәмн миңһн кааднь

Алтн Шарһиг көтләд,

Агсг Уланарн ортн,

Аля Шоңхр та,— гиҗ келәд,

Хорта моһа болҗ хүврәд,

Һазак түмн нәәмн миңһн кааһинь һатлад,

Дотак нәәмн миңһн кааһинь давад,

Арвн дөрвн үүдни чөләг олад,

Алтн бәәшңд орад ирв.

Мөрн цаһан зулнь дүңгәһәд,

Әрүн цаһан мөңгн ширә деер

Гедргән нөөрсгсн бәәв.

Зүн бийднь бәәгсн арзас

Далн күн дамҗлдг

Далһа шар шаазңгар

Дараһар далн нег дарад,

Анчн гигч зүркнь

Әәвлхәһинь гүвдәд,

Арвн хойр сүрәнь

Амн талнь деврәд,

Арвн цаһан хурһнь

Альхн талнь үүмлдәд,

Эргд хар нүднь

Арвн хойр эргәд,

Довтлгч Шоңхрин нүдн һарад,

«Әгрв — нәәмн чимгн,

Асхрв — ааһ цусн»,— гиҗ санад,

Килһн шар болд үлдән авад:

— Эзн богд Җаңһр һар күрч бәәнә,

Би һар күрч бәәхмн уга! — гиһәд

Давсгиннь экнд

Далн хойр холькад авб.

Баатр Бадмин Улан сарвс гиҗ авад,

Барун тамин амн тал шивб чигн,

Арһта күүнә көвүн болад,

Барун көлин чигчәһәр торад, дәкн бәрлдв;

Зүн там тал авад шивб чигн,

Зүн көлин чигчәһәр зөргтә Улан торад,

Бас бәрлдәд,

Авн-авн сегсрлдәд,

Ачн-ачн цоклцад,

Ширәннь өмн бийднь гедргән авч цокв;

Дөш болгсн сәәр деернь

Дөрвн мечинь кок торһн күләһәр күлв;

Ик шар тулмд кеҗ үүрәд,

Арвн дөрвн үүдинь

Ташр-ташр балв татад һарад ирв.

һазак түмн нәәмн миңһн кааднь йовсн

Хар Җилһнән дуудад,

һурвн бум күмни ора деегүр

Ик шар тулмта

Баатр Бадмин Уланыг хаяд өгв.

Арнзл Зеерднь бухн цегләд һархла,

Ик хар церг дунднь алдад оркв.

Хошун Улан баатр

Һурвн бум күүнә деегүр һәрәдәд,

Шүүрэд авад, дәкн хайҗ өгв.

Бас арнзл Зеерднь бухн цегләд һархла,

Бас алдад оркв.

Һурвн зун күүнә ора деегүр

Һацандан авад, дәкн хайҗ өгәд:

— Хар Җилһнд арһ уга болв чигн,

Арнзл Зеерд, авч һарич! — гиҗ дууда.

Дахн шүүрсн

Далн миңһн цергтнь

Бәргдл уга туульҗ һарад,

Ар Бумбин оран темцәд, гүүһәд һарв.

Арднь арһта Хошун баатр

Алтн Шарһин

Торлг мөңгн кевцг деер

Тогляд тусв.

Хойр күлгин хурдар

Арнзл Зеердин мөрәр

Ар Бумбин орн тал дүүгәд һарв.

Йисн сара һазриг

Йис хонад күръя гиҗ товчлад гүүлгв.

Тав хонгсна хөөннь

Хадын чигән Хар Саарлта

Самба Делдң гидг бодң аашна.

— Аля Шоңхр минь,

Агсг Уланарн өмн һарич!

Альвн Шарһарн би

Ардасчн медсв! — гиһәд йовб.

Хар Саарлар күцҗ ирәд,

Аля Шоңхр тал дәврхлә,

Хаҗуднь йовгсн Хошун Улан

Хәәв балтар

Хаңһа нәәмн сееринь мөлт цокад,

Күдр хар хавсинь кү цокад орксн,

Таңһд билгнь тасрад,

Тавн ухань тарад,

Эргд хар нүднәннь җитх сулдад,

Хар Саарлын дел теврәд одв.

Атлс торһн бүшмүдин хормаһас

Атхҗ авад,

Дөрвн мөчинь

Дөш болгсн сәәр деернь күләд,

Махинь цәкүр-цәкүрәр утлад,

Һәң мөрни уснд хайв.

Экн түрүн мордгсн Хар Җилһн

Алдр Җаңһрин хашр мөңгн үүднд ирҗ буув.

Эңгин олн сәәдүднь

Баатр Бадмин Уланиг

Барун тал,

Әрүн мөңгн ширә деер суулһн гитл,

Бодл уга, нәгр алтн ширә деернь,

Җаңһрин деед бийднь һарч суув.

Хоңһрин көвүн Хошун Улан

Алтя Цееҗин көвүн Аля Шоңхр хойр

Өндр цоохр бәәшңгән зөв эргәд,

Хойр күлгин хурдар ирәд,

Арвн дөрвн үүдинь тач,

Тавн миңһн хоңх җиңнүләд,

Түлкҗ, түмн хоңх җиңнүләд,

Алтн Торлг бәәшңд орад ирв.

Алдр богд Җаңһрнь менд сурад,

Эмнг гүүдин үсн

Элвг арзин сүүр болҗ,

Долан долан

Дөчн йисн хонгт суув.

— Та, кезәнә, арнзл Зеердин хурдн цагт,

Эврә бийин баһ дүүвр цагт,

Нанла бәәр болад,

Әм арһлҗ һаргсн эс билт?

Ода, орчлңгин хамг күчн тогтгсн

Олн сән баатрмудтаһан

Эн Бумбин оран эзлҗ,

Элдв сән нерән делгрүлҗ йовх бол! — гиһәд,

Баатр Бадмин Улан хәрәд мордв.

Арднь шарин зурһан миңһн

Арвн хойр бийәрн

Дүүвр арзин сүүр болад,

Дүрклн җирһәд,

Бурхнь-шаҗнь нарн мет мандлад,