ХАЛЬМГ БААТРЛИГ ДУУЛВР

Күүни көврдгин чинән,

Күрл мөңгн уудта хазаринь авад,

Көк девән өвснд,

Киитн булгин уснд йовгсн

Оцл Көк Һалзныг бәрәд, көтләд авб.

Өндр Торлг бәәшңгиг зөв әргәд,

Хашр мөңгн үүднд күрәд ирв.

Болдын сәәһәр боһчад,

Төмрин сәәһәр товчлад,

Шуһл мөңгн цулвраснь

Тәвн сәәни көвүдәр бәрүләд,

Дегд мөңгн делтр тәвб,

Дегц зурһан давхр тохм тәвб,

Деш хар гидг эмәлин деер

Терд мөңгн көвцг тальвад,

Ке шар-цоохр олнцгин захар

Келкә найн нәәмн һорькиг шахсн,

Дарцг цаһан әрвңгинь

Далн хойр хурняслулад,

Нәәмн татур хавснд

Шигдәд орад одв.

Зуран экн тал бәәдг

Зун нәәмн хоңхинь зүүһәд,

Күзүн тал бәәдг

Күрл мөңгн хоңхинь зүүһәд,

Хурдн бийән

Ялмн сәәхн ха талан хураһад,

Хурц бийән

Хойр нүдндән харад,

Сәәхн бийән

Сәәр талан хураһад,

Зурһан тө чикән хәәчлҗ,

Өрмин иш сояһарн

Күрл мөңгн уудыг кемләд,

Саңнаһарн

Сар, нарнла наадад,

Савр дервн туруһарн

Тер Бумбин орнд зевлм болад,

Шуһл мөңгн цулврас бәргсн

Тәвн сәәни көвүдиг

Иигән-тингән сөң татад, наадад бәәв;

Дөчн йисн хонга һазрт гүүхән санв.

Арг Улан Хоңһрин

Хувцлх селгән болв.

Түрә бийинь

Түмн күүкд күмн ниилүлсн,

Зууза бийинь

Зун күүкд ниилүлн шаглгсн,

Мөринь үзгсн күмн —

Миңһән өгч һәәхм,

Мөн бийинь үзгсн күмн —

Түмән өгч һәәхм сәәхн

Миимин улан һосан өмсәд,

Эрвң гидг киилгән өмсәд,

Эрднин һурвн бүшмүдән өмсәд,

Дәәни һурвн лүвцән лүвцләд,

Кееһин һурвн лүвцән

Дахулн өмсәд,

Далн мөрни үнтә

Төмр Луудң гидг бүсән бүслв,

Түмн өрк дольгта

Түүкә цаһан биизиг

Дал деерән шаңхглулад өмсв.

Долв алтн дуулхиг

Зүн цох деер тальвб;

Һунн царин арсар

Һоллҗ гүргсн,

Дөнн царин арсар

Девллҗ гүргсн,

Хорта моһан зо һарһн гүргсн,

Хорн шүүһәр шахгсн,

Махн болд альхта,

Төмр болд товчта,

Залу зандар ишлгсн,

Зала торһн салдрһта

Әәрстин хар елдңгиг

Барун һариннь альхнд

Шүүсн һартлнь атхв.

Далн негн алд

Билгин шар болд үлдиг

Барун таша деерән зүүҗ босв.

Эзн нойн Җаңһр ахта

Элвг зурһан миңһн

Арвн хойр бийәрн

Бадмин сәәхн йөрәлән тәвҗ:

— Йовсн кергән

Номин йосар күцәҗ,

Алтн җолаһан хәрү эргүлҗ,

Алдр нойн богдын

Ар Бумбин орнд

Амр тавта ир! — гиҗ мордулв.

Шур мөңгн девсүриг

Миимин улан һосар

Булц-булц ишкәд һарв.

Хашр мөңгн үүдиг

Хәңкнүлҗ һарч ирәд,

Шуһл мөңгн цулвран эвкәд,

Гинҗ мөңгн дерәд

Миимин улан һосн күрхлә,

Тенд бийднь очн кевтә өсрәд тусв.

Алтн җолаг залад,

Өндр шар-цоохр бәәшңгән зөв эргәд,

Бумбин даладан

Бум күцҗ буусн хурлан эргәд,

Нарни үдин өмн дор тал

Һарад йовб.

Оцл Көк Һалзныг

Ке шар-цоохр олнцгин захар

Дуута долан миңһ дарад,

Дун ута нәәмн миңһ дарад одв.

Өмн хойр көлән

Өдрә һазр тальвад,

Хөөт хойр көлән

Хонга Һазр тальвад,

Өргәрн һазр шудрн гүүһәд,

Өвцүһәрн өргән дөңнн гүүһәд одв.

Хойр талан шуукрлһнд һазрин өвсн

Хойр талан әгрәд,

Хәврһ хаҗуһаснь хәләсн күүнд,

Өлңгәсн босгсн

Өл-маңхн цаһан туула мет

Өлң деегүр өлвкәд,

Эгц долан долан

Дөчн йисн хонгт гүүлгәд одв.

Өмнәснь, алтлгсн бәәрин

Шар-цоохр туган өргәд,

Зун күүһән дахулгсн,

«Юн хаани көвүмб?»— гих күн

Аашдг болна.

Тосҗ ирәд мендлв.

- Юн күмб-та? — гиһәд сурхла,

- Баатр Хар Җилһн хаани

Адучв,— гиҗ бәәнә.

Тер үгинь соңсад,

Адуни захас хойр долаи хоигт гүүжгәд,

Әрәхн гиҗ Давҗ һар.

Бас өмнәснь,

Алтн баәрин

Шар-цоокр туган өрггсн,

Зун аалуһан ардан дахулгсн.

«Юн хаани көвүмб?

Юн сәәни көвүмб? — гих күн.

һарад ирнә.

Тосҗ ирәд мендләд:

—Юн күмб-та? - гиһәд сурхла,

—Баатр Җилһн хаани үкрчв, - гиҗ бәәнә.

Бас цааран

Оцл Көк Һалзнаннь

Элвг сәәхн хурдар

Гүүлгәд һарв.

һурвн долая хонгт гүүлгәд,

Үкрин захав әрә һарв.

Бас өмнәснь,

Зун залуһан дах

Юн хаани көвүмб?

Юн сәәни ковүмб?» гих күн

Арслң уулын беләр

Давад һарад ирв,

Оцл Көк һалзмар

Тосҗ мендлв.

— Баатр Хар Җилһн хаани.

Темәчв,— гиҗ бәәнә.

Бас цааран һарад,

һурвн дола хонад,

Йовҗ йовтл,

Бас өмнәснь, алтн бәәрин

Шар-цоохр туган өргсн,

Зун залуһан ардан дахулгсн,

«Юн хаани көвүмб?

Юн сәәни көвүмб?— гих күн

Шилтә уул гидг уулын беләр

Давад ирв.

Харһн сурв.

Баатр Хар Җилһн хаани

Хөөч болҗ һарв.

Өл Маңхн Цаһан уулд күрәд ирв.

Һарч ирәд,

Оцл Көк Һалзныг

Болдын сәәһәр боһчад,

Төмрин сәәһәр төдгләд»

Шуһл мөңгн цулвраснь

Суңһҗ бәрәд,

Киитн хар нүдәрн харв.

Нарни келин үд дор бәрүлгсн бәәшң

Арвн хойр өңг һарн дүңгәҗ үзгдв.

«Мана эзн богд Җаңһрин бәәшңд орхнь

Ямаран гилтә?»— гиһәд дәкн харҗ шинҗлв.

Богд Җаңһрин бәәшңд орхнь дуту биш,

Өңг сиилвр хойрнь

Үлү талан болҗ бәәнә.

Нәәмн түмн церг

Назад бийинь бүслгсн,

Өдр сө уга

Урһата җид мет үзгдв.

Ухан-юуһан туңһаҗ:

— Эдү дүңгә сүртә күүнд

Манла әдл күн

Яһҗ хальддг юмб?

Әрк ууҗ

Алдг үг келдгән

Яһҗ уурхв? — гиҗ уульв.—

Уралан орхла,

Эн хан нама алх,

Ардагшан хәрхлә,

Алдр нойн богд Җаңһр

Нама ичәх,— гиҗ дәкәд чиг

Нег уха туңһаҗ уульв.

Күрн бәәҗ медс гиһәд,

Хадын көңглд ирәд,

Оцл Көк Һалзнан сөөһәд,

Күн унтхин чигт

Дууна чигә һазрас

Гүүҗ ирәд,

Цергин захас һәрәдхләрн,

Бәәшңгин зивгт оч тусв.

Дунд бәәгсн

Цергин күүнә җид

Көләрн көндән одгснд

Захин хойрт келҗ бәәнә.

— Мана хоорнд бөөгсн

Чамд юңгад медгднә,

Нөөрмүлҗ бөөдг болхч! — гиһәд бәәв.

Цергинь унтулад,

Арвн дөрвн үүдни чөләһинь олад,

Алтн Торлг бәәшң дунднь орад ирв.

Мөрн цаһан зулнь дүңгәһәд,

Күчтә һучн тавн бодңнь

Арзин хорнд согтад унтгсн бәәдг.

Алтн ширә деер нөөрсгсн

Баатр Хар Җилһн хааг хәлән.

Зүн бийднь бәәгсн арзас

Далн күн дамҗлдг

Далһа шар шаазңгар

Дараһар далн һурв

Дарад оркв.

Хәрү ирәд суув,

Анчн гигч зүркнь

Әәвлхәһинь гүвдәд,

Арвн хойр сүрәнь

Амн талнь деврәд,

Арвн цаһан хурһнь

Альхн талнь атхгдад,

«Әгрәд одхла — нәәмн чимгн бишъю?

Асхрад одхла — ааһ цусн бишъю?» — гиһәд

Босад, ширә деер бәәгсн хатынь авад,

Әәвлхәднь хар болд ханҗалыг

Дөрү дүңгә дүрәд:

—Эн Баатр Хар Җилһн хааг хораһад,

Алдр нойн Җаңһр

Аһ Шавдл хатан һолад,

Чамаг авч ир гилә,

Эн хааг дарх үлдинь зааж ас! — пш.

—Долан үйәс нааран көндрәд ута хойр хан

Ода нег шивгчн нан деерәс көдлхлә,

Кедү мөрн күн хойр үкхв?

Тер килнц нанд ирх бишвт — гиһәд хатн хәәлв

Дәкн:— Зааҗ ас! — гив,

—Уга, өгхшив,

Олн күн ирҗ,

Үүнлә бәәр бәрлдгсн юмн,

Хәрх болвзачи? — гив.

—Уга, хәрхлә, богд Җаңһр алх,

Эс хәрхлә,

Эн хан хорах.

Үкх тооднь йилһл уга, - гиһәд

һолынь хумха хурһарн татҗ,

Һурв ораһад авб:

- Кел! - гив.

- Ки минь давхцад,

Үг келҗ болш уга болв,

Нег орацинь тәв,— гив.

—Келн гиҗ,

Келҗ бәәхшив.

Әмни арһд келҗ бәәнәв.

Дерин шуһуд

Ахр хар үлд бәәнә,— гив.

һолынь тәвҗ оркад,

Ахр хар үлдиг авб,

Мөрн цаһан зулынь

Чимкҗ унтрав,

Барун һаринь тас чавчв.

Баатр Хар Җилһн хан

Өөдән сарвс гиҗ босад,

Хоңһриг барун таминнь амн тал

Авад шивб.

Арһта күүнә уг бола

Арслңгин альвн мергн болад,

Барун келәрн торад,

Дәкәд шүүрлдхдә,

Зүн талан авад шивб.

Зүн көлиннь чигчәһәр горад,

Хәрү ирәд бәрлдәд,

Авн-авн ноолдад,

Ачн-ачн цоклдв.

Күчтә һучн тавн бодңгуднь

Көлләнь харһхла серәд:

—Мана хан өр цәәтл

Күүнд авгдх уга,— гиһәд

Бәәшңгин ирг тал һарад кевтв.

Хар дүңгин чигт

Баатр Хар Җилһн хааг дииләд,

Ик шар тулмд кеһәд, үүрәд,

Арвн дөрвн үүдиг балв татад,

Авад һарв.

Нәәмн түмн цергәр

Дәврәд һархла,

Җидин үзүр

Зү тәвх заг уга болв.

Оцл Көк Һалзндан күртлән,

Тер олн җидиг

Шилгән хуһ татад,

Оцл Көк Һалзндан күрәд ирв.

һанзһлад мордад орксн хөөн

Олн җидин үзүр

Урлдн ирҗ, чичн хатхв.

Оцл Көк Һалзн

Доргшан арвн нәәмн миңһ

Бухн цегләд,

Деегшән арвн нәәмн миңһ

Бухн цегләд оркхла,

Ацата темән мет

Ирҗ чичгсн җидин үзүр

Хуһ тусад одв,

Арг Улан Хоңһр алдрад,

һурвн сара һазрт гүүлгв.

һучн тавн цаһан бодңгуд

Дегц күцәд ирв.

Маштг Цәвдр мөртә

Мал Улан гидг баатр келн йовна:

— Үүг әәв балтар

Эс цокҗ унһадг болхнь,

Эн насндан

Баатр Хар Җилһн хаани

Цухлла харһсув!

Хөөт насндан

Эрлг номин хаани

Засгла харһсув! — гиҗ йовна.

Хойр дөрәһән ишкләд,

Әәв балтан суһлад,

Амн нурһнднь ирҗ цокв.

Деерк хойр төдгинь тас цокад,

Далын яснд күрн шигдәд одв.

Әәв балтыг

Әрә гиҗ авгснд

Арг Улан Хоңһр

Медл уга йовна.

һучн тавн цаһан бодң

Даран-дарандан цоксн бийднь,

Төрүн медл уга йовна.

Гүүлгә йовҗ,

Оцл Көк Һалзнь

Керлкәднь өөкн уга болад,

Кемлкәднь чимгн уга болад эцв.

Хаҗис гиҗ һарад,

Ик баг яшлар орад,

Оцл Көк Һалзнан тәвҗ идүләд,

Шораһас нигт,

Шорһлҗнас олн дән

Дегц күцәд иргснлә

Һагцар халцв.

Оцл Көк һалзнь

Әрә чимкх өөктә болад ирв.

Бум-бум цергүд

Долан давхр бүсләд авб,

Авгсн цагтнь Оцл Көк Һалзнан унад.

Тал дунд талнь дәврәд орв.

Көк Һалзна омрунднь

Тавн миңһн җид дегц чичв.

Арг Улан Хоңһрин

Ар далд тавн миңһн җид дегц чичв.

Адг арань зуурад,

Ке цоохр олнцгин захар,

Келкә найн нәәмн һорькин дорд захд

Дуута долан миңһ да рад,

Дун уга нәәмн миңһ дарад, хәәкрсн дуунднь

Дорагшан түмн нәәмн миңһ бухн цегдәд,

Деегшән түмн нәәмн миңһ сегсрәд, тууляд,

Тавн миңһн җидин үзүриг

Тас цокад, гүүһәд һарв.

Арһта Улан Хоңһрин

Ар бийднь шигдгсн

Тавн миңһн җидин үзүр бас хуһрад үлдв.

Өдриг өдр гил уга,

Сөөг сө гил уга,

Нисгснь чигн медгдл уга,

Гүүгснь чигн медгдл уга,

Долан долан дөчн йисн хонгт

Хурдлулад одв.

Арта Зандн һолар һатлад,

Ар Бумбин орарн орад ирв.

Бумб далан көвәд бәәгсн

Бурхн болгсн Җаңһриннь

Хашр мөңгн үүднд ирҗ буув.

Баатр Җилһн хааг

Һанзһасн авад тәәләд,

Дөрвн мөчднь

Дөрвн темр һас шааҗ,

Эзн богдын закаһар

Арслңгудар манулв.

Арг Хоңһр ик байрта ирсәр,

Күчтә арзин сүүр болад,

Арслңгуд эч-тач согтҗ киисәд,

Дүң хар арз болад унтв.

Маңһс арслңгуд чигн унтад оч,

Баатр Хар Җилһн хан

Сө дүлин аңхун цагт

Дөрвн төмр бахнан

Хуһ татҗ босад,

Хашр мөңгн үүдинь татад,

Алтя бәәшң дотрнь орад ирв.

—Арслңгин Арг Улан Хоңһринь

Авад хәрхлә,

Бийән бәргсн гиҗ,

Өшәркв гиҗ санх,

Алдр Җаңһринь

Авад хәрхлә,

Ховдглв гих,

Аһ Шавдл хатынь

Авад хәрхлә,

мКүүкд күүнд дур күрв гих му нерн;

Келмрч Ке Җилһн гидг бодң авад хәрс,— гиһәд

Күләд, үүрәд авад һарв.

У һолыг хойр алхад,

Уутьм һолыг нег алхад,

Кедү чигн арнзлд орхнь хурдар одв,

Маңһдур өдртнь

Эзн нойн Җаңһрахн

Баатр Хар Җилһн хааг

Угаһинь медәд,

Җаңһрнь зәрлг болв:

—Агтан бүртктн,

Арслңгудан тоолтн,— гив,

Агтнь бүрткхлә, бүрн болв.

Арслңгудас

Келмрч Ке Җилһн уга болв.

Арг Улан Хоңһрнь келн бәәнә:

— Оцл Көк һалзн хашң болв чигн күргх,

Оцл Көк һалзныг авч ирҗ тохтн!— гив.

Дәәни олн зер-зевән агсад,

Далн күмн дамҗлдгһ

Далһа шар шаазңгар

Дараһар далн нег

Дарад һарв.

Гуүснь чигн медгдл уга,

Нисснь чигн медгдл уга,

Ишкәд орксн ишклдүрнь

Хуучн худгин орм болад,

Өсрәд одгсн шаврнь

Җолм герин дуңгә болад,

Деернь һарсн тоосн

Оһтрһуд цуунглад,

Мөрн дегүд хурднд

Алтн җоладнь күч күрл уга йовна.

Долан долан дөчн йисн хонгт гүүлгәд,

Баатр Хар Җилһн хаани

Улвр шар-цоохр бәәшңгин үүднд

Ирҗ буув.

Болдын сәәһәр боһчад,

Төмрин сәәһәр төдгләд,

Арвн дөрвн үүдиг

Базг Улан Хоңһр

Балв татад орв.

Алтн Торлг бәәшң дотр

Ке Җилһниг авч ирәд,

Шанаднь шаһа эрҗ,

Җаңһрахнь бодңгудын

Ааль ямаран? гиҗ сурҗ бәәснд,

Туң сүрдл уга сууҗ.

—Чи юн кергәр ирсн биләч?— гиҗ.

Келмрч Ке Җилһниг ташҗ унһаһад,

Базг Улан Хоңһр

Баатр Хар Җилһн хаани дарунь суув.

Барун бийинь ахлҗ суусн,

Иргсн зун нәәмн җилә юмиг

Тааҗ меддг,

Ирәд уга зун нәәмн җилә юмиг

Әәлдҗ меддг,

Бадм Зүркн гидг баатр:

- Арслңгин Базг Улан Хоңһрин күчн

Баатр Хар Җилһн хаанн күчнәс

Долан холван үлү болв чигн,

Кишгнь долан холван тату,

Эн хойрар даңцаҗ эвцтн,— гиҗ келв.

Арг Улан Хоңһр келн бәәнә

—Тер үнн болхла,

Би эвцнәв.

Баатр Хар Җилһн хан

Ю зәрлг болдгинь кен медҗәнә?— гив.

Баатр Җилһн хан:

— Би чигн өшә бәрл уга

Эвцх би,— гив.

Тиигҗ суугсн цагт

Эзн нойн Җаңһр

Эгц шарин зурһан миңһн

Арвн хойр баатран дахулҗ,

Бәәрин шар-цоохр туган

Өмнән бәрәд, ирҗ буув.

Элвг дөрвн түмн күмн

Өмнәснь һарч мөринь авцхав.

Арвн дөрвн үүдинь татад,

Алтн Торлг бәәшцднь

Орҗ ирәд, барун бийднь

Әрүн цаһан мөңгн ширә деер

Дүүрң һаргсн арвн тавни сар мет

Мандлҗ суув.

Баатр Хар Җилһн хаани

Мендинь сурҗ,

Дүүвр хар арзин сүүр болв.

Эгц һурвн сара хонгт

Өдр, сөөни кемҗә медл уга,

Нәәрин көл болв.

Баатр Хар Җилһн хан

Зәрлг болв:

—Эн иргсн

Эзн нойн Җаңһрт

Шарин зурһан миңһн

Арвн хойр баатрмудтнь

Девл өмсктн! — гиҗ бәәнә.

Җаңһрин орнд уга девлмүд

Һарһҗ өмскв.

—Күчтә дәәнд селвг боллцҗ йовий,

Күч уга дәәнлә харһхла,

Бий-бийдән дарлций бидн,— гиҗ күүндән болв.

Бадмин сәәхн йөрәлән тәвҗ,

Шарин зурһан миңһн

Арвн хойр баатран дахулад мордв.

Элвг зурһан миңһн бодң дахн үдшв.

Элвг хурдн күлгүдин тооснд

Эн Бумбин орн даргдад будн болв.

Элвг долан долан

Дөчн йисн хонгт гүүлгәд,

Өндр шар-цоохр бәәшңгин үүднд

Ирәд буув.

Хашр мөңгн үүдән татулад,

Дөчн дөрвн көлтә

Дүүвр лаврин ширә деер

Арвн тавни сар мет

Мандлҗ суув.

Долан дуңһра күцҗ,

Эмнг гүүдин үсн